در این مقاله و از سری مقالات فرزند سالاری (در آخرین مقاله در از این بخش) قصد داریم در این خصوص توضحیاتی بدهیم که وقتی بچه ها کار مورد قبولی انجام می دهند چه اتفاقی می افته بگذارید با یک مثال شروع کنیم
مثال :
کودک : مشغول نقاشی است
مادر: ( از راه میرسد و به کودک نگاه میکند و میگوید) آفرین فرزندم
کودک : نقاشی من چه طور است؟
مادر: چه مار قشنگی کشیدها ی تو نقاش بزرگی هستی من به تو افتخار میکنم
کودک : (از شنیدن حرف مادر تعجب میکند) نه اصلاً نقاشی من خوب نیست این هم مار نیست من اینجا یک شمشیر کشیده ام
مادر: خوب فرقی نمی کند در هر صورت کار تو عالی است دوست دارم همیشه کارهایت را به من نشان دهی تا من لذت ببرم اصلاً چه طور است همه ی نقاشی های تو را قاب بگیریم و به دیوار اتاق بچسبانیم
کودک :( پس از این به بعد همیشه باید نقاشی های عالی بکشم شاید دیگر نتوانم آنچه دلم میخواهد بکشم؟)
مادر : بیا فرزندم این شکلات را بگیر این جایزه ی نقاشی زیبای تو است هرچه نقاشی ات بهتر شود جایزه ی با ارزش تری می گیری
کودک: (حتماً کارم افتضاح است و مادر می خواهد من را به کار و تلاش بیشتر ترغیب کند)
مادر : بعد از این هربار نقاشی ات را ببینم به تو جایزه می دهم.
کودک : (من هرگز نمیتوانم دوباره چنین نقاشی ای بکشم! حالا چه کنم )
مادر : تو امروز خیلی مرا خوشحال کردی واقعا خستگی کار از تنم بیرون رفت
کودک:( حتماً می خواهد سر من شیره بمالد)
تحلیل مختصر این شیوه ی برخورد
والدین فرزند سالار همان طور که در مثال نیز مشخص بود هنگام مشاهده ی رفتارهای مطلوب و قابل قبول بچه ها از تشویق های مادی و تحسینهای کلامی استفاده می کنند تا امکان تکرار آن رفتارها را افزایش دهند در تحلیل مختصر این شیوه ی برخورد می توان به دو نکته اشاره کرد:
- تشویق ها و پاداشهای مادی
- تحسین های کلامی
تشویق و پیچیدگی های آن
استفاده از پاداش برای کنترل رفتار کودکان به قدری شایع است و عمومیت یافته که به ندرت تأثیر آن مورد تردید قرار میگیرد والدین به ویژه در مورد بچه های کوچک خیلی زیاد روی پاداش تأکید میکنند.
- پسرخوبی بودی در چیدن میز به مادرت کمک کردی
- چقدر خوب حیاط را تمیز و مرتب کردی
متخصصان یادگیری ثابت کرده اند که پاداشها مؤثر نخواهند بود مگر اینکه بلافاصله پس از ایجاد رفتار نامطلوب عرضه شوند مهندسان رفتار ، معمولاً از یک برنامه ی منظم توزیع پاداش پیروی می کنند بدین منظور
- اولاً با دقت پاداش هایی را انتخاب می کنند که با نیاز کنترل شونده در ارتباط باشد و آن را ارضا کند.
- ثانیاً برای ارایه پاداش از جدول های زمانی گوناگونی استفاده می کنند.
آنها با ثبت دقیق زمان وقوع رفتار مطلوب در دو موقعیت قبل و بعد از پاداش تعیین می کنند که آیا واقعاً کنترل شونده در مسیر اصلاح و تغییر رفتار قرار دارد یا نه. از طرفی کنترل کنندگان باید مطمئن شوند که ناخواسته به بعضی از رفتارهای نامطلوب پاداش نمی دهند. گاهی چند ماه طول میکشد تا به کودک یک الگوی رفتاری مجزا را بیاموزیم. مثلاً به جای این که شلوار خود را خیس کند یاد بگیرد که به توالت برود.
سه شرط کارآمد بودن پاداشها
آن که پاداشها به طور مؤثر و مفید عمل کننده سه شرط اساسی را باید در نظر داشت
۱. برای این که کودک به میل و خواست والدین عمل کند و تسلیم خواسته های آنها شود باید به شدت و به اندازه ی کافی به پاداش پیشنهادی نیاز داشته باشد
۲.پاداش پیشنهادی باید از نظر کودک، بالقوه ارضا کننده ی یکی از نیازهایش باشد
۳.کودک باید برای تأمین پاداش پیشنهادی به والدین وابسته باشد یعنی وی به تنهایی قادر به رفع نیازهای خود نباشد
مشکلاتی که والدین در استفاده از پاداش با آن روبه رو هستند
وقتی والدین و معلمان سعی دارند کودکان را با پاداش کنترل کنند، با مسایل و مشکلاتی روبه رو می شوند، به همین خاطر اکثر آنها دست از تلاش برمیدارند و ناامید میشوند. زیاد تعجب نکنید اگر هنگام تأمل در رفتارهای خودتان به این نتیجه رسیده اید که مشکلات زیر را با فرزندانتان داشته اید
وقتی پاداشها ارزش خود را از دست میدهند
اکثر چیزهایی که برای بچه ها پاداش محسوب می شوند مواردی هستند که در صورت فراوانی یا تکرار بیش از حد اثر خود را از دست می دهند و بچه ها دیگر تمایلی به آنها نخواهند داشت. به عنوان مثال اگر چه بچه ها برای بدست آوردن چند شکلات در طی هر روز اشتیاق زیادی دارند ولی کمتر بچه ای پیدا میشود که بعد از خوردن ۱۰ یا ۱۵ عدد شکلات بلافاصله برای بدست آوردن شکلاتهای بعدی انگیزه داشته باشند.
وقتی رفتار غیر قابل قبولی پاداش دریافت میکند.
والدین گمان میکنند که بسیار بعید است رفتارهای غیر قابل قبول بچه ها پاداش دریافت کند اما واقعیت این است که کنترل دقیق پاداش های دریافتی بچه ها کار آسانی نیست. فرض کنید کودکی پشت سرمادرش شکلک در می آورد و خواهر بزرگترش میخندد. در این موقعیت اگر چه رفتار کودک برای مادر قابل قبول نیست ولی از آنجایی که این رفتار موجب سرگرمی و خنده دیگران میشود به نوعی تقویت می گردد.
وقتی کودکان خود می توانند پاداشهای خود را کسب کنند
وقتی بچه ها قادر شوند برای خود پاداش کافی تأمین کنند دیگر پاداش والدین در تغییر رفتار آنها مؤثر نخواهد بود. وقتی بچه ها صاحب درآمد باشند و یا بتوانند به تنهایی به سینما بروند دیگر قول دادن پول توجیبی یا رفتن به سینما نمی تواند برای آنها پاداش محسوب شود.
از این رو بسیاری از پاداشهای که والدین در اختیار دارند محدود به یک دوره زمانی مشخص است
وقتی دسترسی به پاداش مشکل به نظر می رسد
اغلب اصلاح رفتار با شکست مواجه می شود زیرا بهایی که کودک باید بپردازد سنگین است. مثلاً نمره را در نظر بگیرید بچه ها باید احساس کنند که پاداش قابل حصول است. اگر دریافت کارت امتیاز یا جایزه مشروط به گرفتن نمره ۲۰ در یک امتحان دشوار باشد بیشتر بچه ها انگیزه ی چندانی برای دستیابی به چنین پاداشی نخواهند داشت.
وقتی رفتاری قابل قبول بدون پاداش می ماند
دور از ذهن به نظر میرسد اگر از والدین انتظار داشته باشیم ساعت ها منتظر بمانند تا کودکانشان را در حین انجام یک رفتار مطلوب مشاهده کنند و از روی قدرشناسی به آنها پاداش بدهند
برای والدین غیر ممکن است که هر وقت رفتار مطلوبی از کودک مشاهده شد به او پاداش دهند. ولی متخصصان تأکید دارند که اگر کسی از این روش استفاده میکند، باید به این کار ادامه دهد به ویژه وقتی کوششهای اصلاح رفتار در مراحل اولیه ی باشد . وقتی به رفتاری مطلوب پاداش داده نمیشود زمان طولانی تری لازم است تا آن رفتار تقویت و در ذهن کودک تثبیت گردد.
وقتی کودکان فقط برای پاداش کار میکنند
تلاش برای پاداش های بیرونی جای تلاش برای کسب لذت یا رضایت خاطر (پاداش درونی ) از انجام تکالیف مدرسه را می گیرد
من بچه ی کوچکی را دیده ام که کاملاً مجذوب ساختن یک ساختمان پیچیده با استفاده از بلوکهای بازی لگو شده بود. او با درگیری با موانع و مشکلات ناشی از کار مورد علاقه اش نوعی احساس رضایت میکرد و به وضوح روشن بود که از کارش پاداش درونی دریافت می کند در چنین شرایطی هرگونه ارزشیابی از کار باید از درون کودک الهام بگیرد.
تمجید و ستایش نیز مانند یک پاداش بیرونی عمل می کند و اثر آن روی بچه ها کاملاً قابل پیش بینی است. کودکانی که بارها مورد تمجید قرار می گیرند می آموزند که فقط آن چیزهایی را انتخاب کنند که مورد توجه و پسند والدینشان واقع میشود و اموری را که آنها نمی پسندند انجام ندهند گرچه این رفتار کودکان از نظر والدین پسندیده و مطلوب است، ولی می دانیم که چنین کودکانی در آینده از خلاقیت کمتری برخوردار خواهند بود و کمتر می توانند برای مسیر زندگی آینده ی خود طرح و نقشه ای داشته باشند. ای استفاده ی فراوان از پاداش در مورد کودکان موجب می شود که آنها به پاداش و تأیید وابسته شوند و از رفتارهای خودانگیخته کمتر لذت ببرند.
استفاده از مشوق های بیرونی برای کنترل یا تحریک کودکان به صورت های تمجیده نمره امتیازات خاص ستاره های طلایی و غیره در حقیقت موجب می شود که میل و انگیزه های درونی تحلیل رود و به این ترتیب نفوذ پاداش های فوق روی کودک به اندازه ای باشد که آن فعالیتها را کنار بگذارد محرکهای بیرونی نه تنها مؤثر نیستند بلکه مخرب هستند . آنها انگیزه ها و محرکهایی را که موجب خلاقیت، قابلیت و شایستگی و اعتماد به نفس میشود از درون ضایع می کنند
ما عشق به آموختن را در بچه ها میکشیم وقتی بچه ها کوچک هستند این عشق بسیار نیرومند است ولی ما با تشویق و مجبور ساختن آنها به انجام کار به خاطر یک چیز کوچک و پاداش هایی نظیر ستاره طلایی ، یا صفحه ای با نمره ی ۲۰ که به دیوار آویخته می شود نمره عالی درکارنامه ، تقدیرنامه ی عضویت در انجمن شاگردان ممتاز و به طور خلاصه به خاطر ارضای احساس برتری نسبت به دیگران آن را از بین می بریم دریافت پاداش به ویژه مشوق های بیرونی در کودک ایجاد اعتیاد میکند و انگیزه ی درونی او را از بین میبرد.
وقتى عدم وجود پاداش به صورت تنبیه عمل میکند
وقتی کودکان به تشویق و دریافت پاداش مکرر عادت کنند فقدان پاداش، سخت آنها را ناراحت خواهد کرد. تجربه نشان داده است که تأثیر پاداش به مرور زمان کمتر م یشود و از طرف دیگر به اثبات رسیده است که هرچه کودکان در خانه بیشتر مورد تشویق قرار بگیرند، اثر آن در فعالیتهای درسی و آزمایشگاهی آنان به عنوان یک عامل تقویتی کمتر خواهد بود. کودک در چنین شرایطی به میزان معینی از تشویق عادت کرده یا خود را با آن هماهنگ می نماید پس دیگر به کمتر از آن توجه چندانی نخواهد کرد اگر پاداش به طور دایم و مرتب در اختیار کودک قرار گیرد او متوقع می شود و عدم دریافت آن را نوعی تنبیه به حساب خواهد آورد، در حالی که دریافت آن نیز برای وی امتیازی محسوب نخواهد شد.
عدم دریافت پاداش ممکن است در کودک احساس تنبیه شدن را به وجود آورد و دریافت آن به دفعات زیاد احتمال دارد اثر بخشی آن را تضعیف کند.
تمجید و تعریف به عنوان یک روش برای کنترل کودکان، بیش از اندازه مورد توجه قرار گرفته است، در حالی که اثر بخشی چندانی ندارد و در بیشتر موارد روابط بزرگترها و کوچک ترها را تیره میکند.
آیا پاداشهای کلامی هم ممکن است زیان آور باشند؟
به این پیام شفاهی که ارزیابی مثبتی را از یک فرد یا رفتار یا فعالیت او ارایه می دهد توجه کنید.
- تو پسر خوبی هستی
- تو تنیس باز خوبی میشوی
حال میخواهم ببینیم استفاده از این پیام شفاهی که تحسین یا تمجید نام دارد چه مشکلاتی را ممکن است ایجاد کند واقعیت امر این است که این نوع پیام نوعی تشویق محسوب می شوند.
در اکثر تشویقها پیامی مخفی وجود دارد همان طور که همه می دانند غالباً از تمجید برای تغییر کودکان به صورتی خاص استفاده می کنند مثلا برانگیختن آنها برای انجام کار بهتر ثبات ، در انجام اعمال خوب رفتار خوب ، ظاهر خوب یا تکرار بعضی رفتارهای مطلوب
بدین ترتیب تقریباً در ورای هر پیام تمجیدی نوعی هدف ضمنی تمایل به تغییر رفتار کودک وجود دارد .
تمایل بزرگ ترها هنگام استفاده از تمجید و تحسین تنها نیت خیرخواهانه برای ایجاد احساس خوشایند در بچه ها نیست، بلکه هدف این است که تغییر رفتاری در آنان ایجاد کنند تا خودشان به احساس خوبی دست یابند.
کودکان معمولاً در این نوع تمجیدها تعمق میکنند و پیام مخفی اعلام نشده ی بزرگترها را تشخیص میدهند وقتی والدین و معلمان دست به تمجید میزنند، ظاهر امر این است که می خواهند نشان دهند که ما میخواهیم فرزندمان احساس خوبی داشته باشد» ولی واقعاً صورت قضیه این است که ما میخواهیم بچه ها را طوری تغییر دهیم که خودمان احساس خوبی داشته باشیم. کودکان این گونه معلمان یا پدران و مادران را افرادی حیله گر و زرنگ و سلطه جو میبینند نه یک فرد کاملاً صادق و خیرخواه.
